Cooler Grass: उन्हाळ्याच्या कडक ऊन्हात थंडावा मिळवण्यासाठी एअर कूलर हे आज प्रत्येक घरात सामान्य झाले आहे. पण तुम्हाला माहिती आहे का, काही दशकांपूर्वी कूलरमध्ये गवताचा वापर केला जायचा? होय, विशेषतः खस गवत (वाळा) हे पारंपरिक कूलर आणि थंडावा देणाऱ्या पडद्यांचा अविभाज्य भाग होते. आजच्या काळात तंत्रज्ञानाने खस गवताची जागा आधुनिक साहित्यांनी घेतली असली, तरी या गवताचे महत्त्व आणि त्याची परंपरा अजूनही काही ठिकाणी जिवंत आहे. चला, जाणून घेऊया कूलरसाठी वापरल्या जाणाऱ्या गवताबद्दल आणि त्याच्या आधुनिक पर्यायांबद्दल सविस्तर माहिती.
खस गवत: नैसर्गिक थंडावा आणि सुगंधाचा स्रोत
खस गवत, ज्याला मराठीत ‘वाळा’ किंवा ‘खस’ असेही म्हणतात, हे वैज्ञानिकदृष्ट्या Vetiveria zizanioides या नावाने ओळखले जाते. या गवताच्या मुळांमधून येणारा मातकट सुगंध आणि त्याची पाणी शोषून हवा थंड करण्याची क्षमता यामुळे ते कूलरसाठी आदर्श मानले जायचे. पूर्वीच्या काळी, विशेषतः १९५० ते १९८० च्या दशकात, खस गवताच्या ताट्या किंवा चटया कूलरच्या बाजूंना लावल्या जायच्या. पाण्याचा पंप किंवा हाताने पाणी टाकल्यावर हे गवत ओले होऊन हवेला थंडावा आणि सुगंध प्रदान करायचे.
राजस्थान, उत्तर प्रदेश, मध्य प्रदेश आणि महाराष्ट्राच्या विदर्भासारख्या उष्ण आणि कोरड्या हवामानाच्या भागात खस गवताचे पडदे घरोघरी, शासकीय कार्यालयांत आणि विश्रामगृहांत वापरले जायचे. विशेष म्हणजे, ब्रिटिश राजवटीच्या काळातही भारतात खस गवताचे पडदे खिडक्यांना आणि दारांना लावण्याची प्रथा होती. या पडद्यांवर पाणी शिंपडल्यावर घरात येणारी हवा थंड आणि सुगंधी व्हायची, ज्यामुळे उन्हाळ्यातील त्रास कमी व्हायचा.
आधुनिक कूलर पॅड्स: खस गवताला पर्याय
आजच्या काळात तंत्रज्ञानाने खूप प्रगती केली आहे. त्यामुळे खस गवताचा वापर कूलरमध्ये जवळपास बंद झाला आहे. त्याची जागा आधुनिक साहित्यांनी घेतली आहे, ज्यामध्ये प्रामुख्याने वूड वूल पॅड्स आणि हनीकॉम्ब पॅड्स यांचा समावेश आहे. या पर्यायांनी कूलरची कार्यक्षमता वाढवली आहे आणि साफसफाई व देखभालही सोपी केली आहे.
- वूड वूल पॅड्स:
हे पॅड्स लाकडाच्या बारीक तंतूंपासून बनवले जातात आणि कमी बजेटच्या कूलरमध्ये वापरले जातात. विशेषतः कोरड्या आणि उष्ण हवामानात हे पॅड्स प्रभावीपणे थंड हवा देण्यास मदत करतात. यांची किंमत कमी असते, पण त्यांची टिकाऊपणा कमी असल्याने दरवर्षी बदलावे लागतात. ग्रामीण भागात आणि छोट्या शहरांमध्ये अजूनही वूड वूल पॅड्सचा वापर मोठ्या प्रमाणात दिसतो. - हनीकॉम्ब पॅड्स:
सध्या कूलरमध्ये सर्वाधिक लोकप्रिय असलेले हनीकॉम्ब पॅड्स हे सेल्युलोज पेपरपासून बनवले जातात. त्यांची रचना मधमाशांच्या पोळ्यासारखी असते, ज्यामुळे ते पाणी जास्त वेळ शोषून ठेवतात आणि हवेला अधिक थंडावा देतात. हे पॅड्स टिकाऊ, साफसफाईसाठी सोपे आणि कार्यक्षम असतात. शहरी भागात आणि उच्च बजेटच्या कूलरमध्ये हनीकॉम्ब पॅड्सचा वापर वाढला आहे.
खस गवताची परंपरा अजूनही जिवंत
जरी आधुनिक पॅड्सने खस गवताची जागा घेतली असली, तरी ग्रामीण भागात आणि पारंपरिक जीवनशैली जपणाऱ्या काही ठिकाणी खस गवताचे पडदे अजूनही वापरले जातात. विशेषतः राजस्थान आणि उत्तर भारतातील काही गावांमध्ये खस गवताच्या ताट्या खिडक्यांना लावून नैसर्गिक थंडावा मिळवला जातो. याशिवाय, खस गवताचा सुगंध अनेकांना आवडतो, त्यामुळे काही लोक आजही त्याचा वापर करतात.
Cooler Grass: खस गवत आणि पर्यावरण
खस गवताचा वापर केवळ थंडाव्यासाठीच नाही, तर पर्यावरणाच्या दृष्टिकोनातूनही महत्त्वाचा आहे. हे गवत नैसर्गिक आणि जैवविघटनशील आहे, ज्यामुळे त्याचा पर्यावरणावर कोणताही नकारात्मक परिणाम होत नाही. दुसरीकडे, वूड वूल आणि हनीकॉम्ब पॅड्स यांच्या निर्मितीमध्ये काही प्रमाणात रासायनिक प्रक्रिया होतात, ज्याचा पर्यावरणावर परिणाम होऊ शकतो. त्यामुळे काही पर्यावरणप्रेमी आणि पारंपरिक जीवनशैलीचे समर्थक खस गवताला प्राधान्य देतात.
खस गवताने कूलरच्या सुरुवातीच्या काळात थंडावा आणि सुगंधाचा अनोखा अनुभव दिला. आज तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीमुळे वूड वूल आणि हनीकॉम्ब पॅड्स यांनी त्याची जागा घेतली असली, तरी खस गवताची परंपरा पूर्णपणे लुप्त झालेली नाही. ग्रामीण भागात आणि पर्यावरणप्रेमींमध्ये हे गवत अजूनही लोकप्रिय आहे. कूलरसाठी वापरल्या जाणाऱ्या साहित्याचा हा प्रवास आपल्याला तंत्रज्ञान आणि परंपरेचा सुंदर संगम दाखवतो.
